Nederland neemt ingrijpende beslissingen die al een tijd in de lucht hangen steeds weer zo laat dat ze als rijpe pruimen op de grond smakken. Tot echt iedereen weet wat er moet gebeuren. Schade gedaan. Niemand geschokt, niemand blij. Dat is meestal minder effectief en vaak duurder, zowel financieel als mentaal.

Hoe komt dat? Is het erg, en zo ja, is er wat aan te doen? Voorbeelden? Waar je maar kijkt.

De realiteit van de gasmarkt was geen geheim

Vier maanden na het begin van de Russische oorlog in Oekraïne besluit minister Rob Jetten (Klimaat en Energie) de drie steenkoolcentrales weer te laten draaien om gas te sparen voor de winter. Waarom viel de beslissing pas een dag nadat de Duitse regering een soortgelijke beslissing aankondigde? Veilig, gedekt door de grote buur. Maar het had ook eerder gekund, bijvoorbeeld toen duidelijk werd dat Rusland het gaswapen optimaal zou inzetten en Nederland achterliep met het bijvullen van de wintervoorraden onder de grond. Duitsland bereidt al voor. Wacht Nederland het voorbeeld weer af? Wie houdt wie voor de gek als de regering zo strak vasthoudt aan: Groningen gaat dicht?

Zoals Nederland al jaren minder had kunnen vertrouwen op de marktkrachten bij het gevuld houden van die strategische gasreserves. En ook minder goedgelovig had kunnen gokken op een sleutelrol bij de doorvoer van Russisch gas naar West-Europa. Waarom zo weinig nagedacht over de verhoudingen in de wereld? Het door betrokkenen bejubelde ‘gasrotonde’-beleid is ook nog eens matig onderbouwd. Het had niet leidend hoeven zijn.

Stikstofprobleem jaren wegvergaderd

Nog een schot voor open doel: echt maatregelen nemen om de stikstofuitstoot te verminderen. Het moet blijken of het nu menens is, maar wat er moest en waarom was al jaren bekend, ook voordat de in 2019 de politiek wakker schudde. Ja, het was lastig te verkopen. Dat is het nog steeds. Des te meer omdat de meest vervuilende boerenbedrijven veel te lang naar de mond zijn gepraat met de kwakzalverregels van het Programma Aanpak Stikstof (PAS) waar de Raad van State korte metten mee maakte. Het was geen aanpak. Het was uitstel. Politiek Den Haag liet zich jaren gijzelen met agrarisch-culturele lobby- en drukmiddelen en een scheutje tractorterreur. Men liet onderschoffelen door verdachtmakingen en pseudowetenschap.

Schiphol niet verder laten groeien, ja zelfs 10 procent krimpen, is nog maar maar wel een die jaren is ontlopen. De luchthaven opereert al drie jaar zonder natuurvergunning. Al veel langer doen het ministerie van Infrastructuur en zijn voorgangers er alles aan de nationale hub in bedrijf te houden en te laten groeien. Terwijl iedereen weet dat de geluids- en milieuoverlast al jaren normoverschrijdend zijn. Alle zijn tot de overlegpijngrens ingezet. Het resultaat is steevast dat de luchtvaartshow weer verder mag, met weer een nieuwe tijdelijke uitzondering. Echte beslissingen blijven uit, ook over een luchthaven op zee, of Lelystad als deeltijd-alternatief. Intussen stimuleert reizen met de trein.

Toondoof en initiatiefarm in de EU

Laat, en mede daardoor verminderd effectief: dat geldt ook voor het buitenlands beleid binnen de EU. Twee jaar geleden verspeelden ministers Rutte en Hoekstra (destijds van Financiën) veel goodwill bij de zuidelijke lidstaten toen zij zich verzetten tegen EU-coronasteun aan de meest getroffen economieën. Die is er uiteindelijk toch gekomen, net als de door Nederland verafschuwde euro-obligaties. Waarom zo lang remmen en sceptisch zijn als je toch uiteindelijk mee moet met de stroom?

Het was een voorbeeld van gedrag dat het imago van zure accountant bevestigde, met negatief rendement. Misschien heeft Nederland er wat voorwaarden uitgesleept, maar je wordt extra uitgelachen als je daar zelf niet aan voldoet. Eenzelfde vruchteloze opstelling koos Nederland ten opzichte van Oekraïnes verzoek kandidaat-lid van de EU te worden. Lang nee-schudden, moeilijk, moeilijk, procedures zijn er niet voor niets, dat gaat heel lang duren, we kunnen de Balkanlanden niet overslaan. Om vervolgens laat toch door de pomp te gaan. Twee keer pijn.

Onnozel over de machtsverhoudingen

Het grootste bewijs dat Nederland als een blinde mol de internationale verhoudingen beleeft, is de omgang met de krijgsmacht. De meeste West-Europese landen plukten het vredesdividend na de val van de Muur in 1989. Maar de uitspraken en gedragingen van Vladimir Poetin lieten de oostelijke en Baltische lidstaten sindsdien geen enkele ruimte voor opportunistische vredesillusies. Hoe kon Nederland zo hardleers en onnozel zijn om de krijgsmacht tot op het bot kaal te bezuinigen, de tanks te verkopen, eerst bijna geen opvolger van de F-16-straaljagers te bestellen, en nu nog steeds geen kans te zien de opvolgers van de huidige te regelen?

Pas de Oekraïne-oorlog deed de Nederlandse politieke machthebbers beseffen dat we onszelf jaren voor de gek hebben gehouden met een uitgeklede defensie. Of doen we dat nog? Voor 2024 en 2025 wordt eindelijk de NAVO-norm van 2 procent van het bruto binnenlands product gehaald. Maar uit de blijkt dat de regering daarna alweer onder die norm zakt.

Het besef dat de krijgsmacht dringend moet worden gerenoveerd komt rijkelijk laat

Dus het besef dat Nederland jaren geparasiteerd heeft op de Verenigde Staten en andere, wel serieuze NAVO-landen is maar oppervlakkig doorgedrongen. In ieder geval komt het besef dat de krijgsmacht dringend moet worden gerenoveerd rijkelijk laat voor het geval de Oekraïne-oorlog zou overslaan naar West-Europa. Dit is geen debatonderwerp, het gaat over het verdedigen van onze vrijheid en manier van leven.

Kom niet aan de belastingen

Een ander uitstel/hoofdpijndossier van opeenvolgende kabinetten is de belasting op vermogens(winsten). Al jaren was bekend dat het systeem tekortschoot. Weer was het de rechter die de regering moest herinneren aan de onrechtmatigheid van belasting heffen op fictieve (en niet te halen) inkomsten uit vermogen.

Het kabinet zit er nu mee in de maag, snel box 3 repareren blijkt lastig. Plannen voor een meer rechtvaardige belasting van overige vermogenswinsten en van inkomsten van directeuren-grootaandeelhouders zijn nog niet eens in zicht. Zoals bij de waarvan vrijwel iedereen weet dat de hypotheekrenteaftrek deze heeft scheefgetrokken, wordt er maar mondjesmaat wat aan gedaan, en dus heel laat.

Waarom steeds micro debatteren en macro niet zien? Het recente debat over de Voorjaarsnota, het stuk dat het meeste lijkt op een eerste begroting van het kabinet-Rutte IV, ging voornamelijk over vijfhonderd euro erbij voor hard getroffen middengroepen. Een belangrijk doel, maar was het niet zinvol geweest ook de veronderstellingen onder de gemaakte keuzes te bespreken? Het aanspreken van de grote stikstof- en klimaatfondsen als algemene reservepot en de betrekkelijk ongerichte energie-steunmaatregelen waren een geweest.

Bang voor het grote beeld

Maar we schuwen het grote beeld. De Nederlandse politiek in binnen- en buitenland wordt graag concreet, specifiek en mist het bredere beeld. En de laag erboven, ideeën. Laat staan idealen. Liever nog een kwartiermaker of een regieorgaan benoemd. En dus komen we te laat.

Waarom al die grote keuzes als de jeu er al vanaf is? Omdat ‘we’ ons collectief klein maken als het over grote kwesties gaat? Denken dat als we ons parmantig indekken het probleem vanzelf wel overgaat? Omdat niemand de verantwoordelijkheid wil nemen voor markante beslissingen die uitleg en context vergen? Omdat niemand zichtbaar de leiding wil nemen? Omdat we geen helder zelfbeeld hebben en dus niet zien hoe we internationaal vaak negatief en remmend overkomen?

Er is werk aan de winkel voor de grootste van de kleinere landen

Nederland hoeft niet de wijkverpleegkundige van de EU te gaan uithangen, maar nu de Britten weg zijn en de oorlog een nieuwe, grotere EU vraagt, zijn er nieuwe kansen voor Den Haag om een positieve, constructieve rol te spelen. Oplossingen bedenken, ideeën testen, meerderheden zoeken, een brugfunctie vervullen tussen de grote landen, tussen Oost en West. Er is werk aan de winkel voor de grootste van de kleinere landen. Dat is Europees belang én Nederlands belang. Het is nog niet te merken dat Rutte en Hoekstra die rol zien en met overtuiging vervullen.

Van afwachtend naar mede-vormgevend

Hoe kan Nederland van afwachtend zich ontwikkelen tot mede-vormgevend, van remmend naar nuttig, van sceptisch naar enig medeleven uitstralend?

Waarschijnlijk moet eerst het zelfbeeld van Nederland dichter bij de werkelijkheid worden gebracht, en daarna met recht verbeterd. Van solidair maar weinig doend, naar sloom en dan weer naar behulpzaam. Van best georganiseerd, naar vrij rommelig naar hardwerkend. Van trots, via verongelijkt naar empathisch. Zoals Nederland Oekraïne gul dacht te helpen: eerst helmen, daarna houwitsers.

Een bescheidener en realistischer zelfbeeld is een goed begin

Een bescheidener en realistischer zelfbeeld is een goed begin. Openlijk erkennen dat we op een paar gebieden het nodige kunnen leren van anderen – vaccinatiebeleid deden we op onze eigen manier, behoorlijk laat. En mondkapjes hadden we niet nodig, tot we ze wel nodig hadden. Laat inzicht, zelden toegegeven.

Hoe kunnen politici echt verantwoordelijkheid nemen? Door een collectief zelfbeeld uit te dragen dat gebaseerd is op feiten. Door systematisch hoofd- en bijzaken te onderscheiden. Gert-Jan Segers en Laurens Dassen gaven de Tweede Kamer daar toe.

Door te blijven knokken voor gemeenschappelijke feiten. Zoals de Nationale onlangs zei: ‘Feiten zijn geen feiten, maar worden gemaakt, liefst in gezamenlijkheid. Of iemand moet het gezag hebben om de feiten vast te stellen. Eigen feiten bestaan niet.’

Door deskundigheid als deugd te behandelen. En gezamenlijk serieus vooruit te denken. Wat als? Dat lukt niet met hoofdambtenaren die onwetendheid als hoogste deugd verkondigen – zie het met de tijdens corona hoogste ambtelijke baas van Volksgezondheid.

Tijdige belangrijke beslissingen?

Zijn er ook voorbeelden van tijdig genomen belangrijke beslissingen? Blijven vechten voor Nederlands-Indië na de Tweede Wereldoorlog. Belangrijk zeker. Maar eerder eenzaam dan tijdig, eerder misplaatst dan moedig. Tijdgeest internationaal niet goed begrepen.

Onmiskenbaar: de Zuiderzee- en de Deltawerken. De AOW. Vul het lijstje aan. Maar naarmate de tijd vordert, wordt het lastiger moedige keuzes te benoemen. Werd de wereld te ingewikkeld? Werden we met z’n allen intoleranter voor visie, voor zeggen waar het op staat?

Zijn wegkijken, struisvogelen, pappen en nathouden eigenlijk vormen van gedogen? Of zijn het uitingen van de Nederlandse basishouding tussen verstandig pragmatisme en angst – waarbij het laatste vaak als het eerste wordt voorgesteld?

Of is lafheid onze grootste gemene deler als Nederlanders? Durven politici geen tijdige beslissingen te nemen omdat we met z’n allen de werkelijkheid niet aankunnen? En bang zijn voor elkaar? Reden te meer om aan de slag te gaan met de werkelijkheid.

Is de oorlog nog ergens goed voor.

Meer lezen?

De file die deze zomer bij de Afsluitdijk staat is al ruim 16 jaar in de maak De Afsluitdijk bestaat negentig jaar. Dit icoon van de Nederlandse strijd tegen het water dreigt meteen ook een schoolvoorbeeld te worden van de uitholling van Rijkswaterstaat. Politiek dagboek over de aanhoudende mode om de overheidsbureaucratie te besturen als een bedrijf. Lees het artikel